Король Станіслав Авґуст підтверджує права та привілеї містечку Смотрич. Варшава, 5 липня 1792 року

Оригінал: до початку Першої світової війни зберігався в Смотричі, зараз невідомо;
Копія урядова тогочасна 1792 р.: AGAD, MK KK 106 c, s.241-252;

Копія з Архіву Потоцьких: AGAD, APR 671;
Облята в Київському ґродському суді 1794 р.: ЦДІАУК, ф.2, оп.1, спр.171, арк.628зв.-;
Публікація: АЮЗР, ч.5, т.1, №ІІІ, ст.5-12.

W Imię Pańskie amen. Na wieczną rzeczy pamiątkę. My, Stanisław-August, z Bożуj łaski i woli narodu król polski, wielki xiąże litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, podlaski, inflantski, smoleński, siewierski i czerniechowski, Oznajmujem ninieyszym dyplomatem naszym renowacyjnym i konfirmacyjnym wszem w obec i każdemu z osobna, komu o tem wiedzie należy, tak teraźniejszego, jako i potomnego wieku ludziom. Przełożono nam jest przez panów rady naszej, przy boku naszym będącуj, w imieniu i na rzecz szlachetnych: wójta, burmistrza, radnych, sędziów, ławników, majstratu i wszelkiego ludu miasta wolnego Smotrycza, w wojewуdztwie Podolskiem, ziemi Kamienieckiej położonego, i pokładano przed nami: naprzód przywilej najjaśniejszego Kazimierza trzeciego, króla polskiego, w Kamieńcu, we czwartek, w dzień wniebowzięcia Panny Maryi, roku 1448, na rzecz, już dawniej zalokowanego i granicami wkoło lokalnego teritorium tegoż miasta Smotrycza wraz z przybyłym przedmieściem ubezpieczonego, wydany, prawo niemieckie, majdeburskie temuż miastu konferujący, extraktem autentycznym z ksiąg metryki koronnуj wypisany, słowo w słowo przepisując, taka onego osnowa.

 Stanisław-August, Dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lituaniae, Russiae, Prussiae, Mazowiae, Samogitiae, Kijoviae, Volhiniae, Podoliae, Podlachiae, Livoniae, Smolensiae, Severiae, Czernichoviae. Significamus praesentibus literis nostris, quorum interest, universis et singulis: reperiri in аrchivо metrices regni librum actorum cancellariae majoris regni, regnante olim serenissimo Casimiro, rege Poloniae, praedecessore nostro, litera G signatum, in eoque contineri folio trigesimo privilegium juris theutonici super oppidum Smotrycz, in nonnullis locis ob vetustatem et desolationem illegibile, in tenore seąuenti:

(Далі наводиться текст привілею короля Казимира IV 1448 р.)

Quod ejusmodi privilegium nos ex praefato libro fideliter rescribi et parti postulanti authentice extradi permisimus; in ąuorum fidem sigillum regni praesentibus est apressum. Datum Varsaviae, die duodecima mensis Februarii, anno Domini 1792, regni vero nostri vigesimo octavo. Hugo Kołłontay, regni Poloniae procancellarius. Relatio excelentissimi, illustrissimi et reverendissimi domini Hugonis a Sztumberg Kołłontay, procancellarii regni, canonici cathedralis Cracoviensis Stanislaus Benedictus Kuczewsky, metrices regni praefectus. Locus sigilli maioris cancelariae regni.

 Powtóre 1564 roku rewizią, za panowania niegdyś najjaśniejszego Zygmunta-Augusta sporządzoną, s tych że xiąg autentycznie wyjętą, miasto Smotrycz, w województwie Podolskiem, nad rzeką Smotryczem , w Kamienieckim starostwie leżące, w nim domów siedmdziesiąt, z których każdego dawano czynszu dorocznego po groszy dwanaście, zaś ci, którzy rok orali, siali — także po groszy dwanaście; czynszu osobno z każdej roli po dwa trzecieniki owsa, w walorze każdy po groszy sześć, a takowych, role posiadających, iż się znajdowało pięćd ziesiąt w ogóle czynszu z domуw złotych dwadzieścia i owsa trzecienikуw sto, także w walorze złotych dwudziestu oszacowanych; nadto innych, którzy roli nie orali, tylko czynsz po groszy dwanaście opłacali, znajdowało się pod ten czas dwudziestu. Winnicy zaś od szynkowania gorzałki i karczmarze gorzałczany osobno czynsz płacili; w browarze zaś i słodowni, zwanej pańskiej, mieszczanie słody robili i piwo warzyli - po szesnaście litewskich (sic), to jest po groszy dziesięć i po dwa szelągi płacili; które to słodowe, z warowym, sześćdziesiąt warów do roku czynić mogące, złotych dwadzieścia jeden i groszy dziesięć czyniło, opisującą; o żadnych zaś wsiach, do tego starostwa należących, nie zmiankującą, lecz że miasto to miało wolną propinacią za opłatą słodowego z warowym, dowodzącą.

 

Potrzecie 1585 roku, w środę, w wigilią święta świętego Jakóba apostoła, w Krakowie, między szlachetnym Maciejem Nadolskim, wójtem dziedzicznym miasta Smotrycza, a urodzonym Mikołajem Brzeskim, starostą kamienieckim, w sądach asessorskich koronnych ostateczny, względem przywłaszczenia juryzdykcyi starościńskiуj nad mieszczanami Smotryckiemi i wszelkich dochodów, od tych że mieszczan wymaganych, z sprzeciwieniem się dekretowi kommisarskiemu, tudzież o zabranie młyna, do wojtowstwa Smotryckiego należącego, a przez urodzonego starostę na użytek swój onego obrócenie, zapadły dekret, wójta i mieszczan Smotryckich, przy dekrecie kommisarskim, w tej mierze zapadłym, utrzymujący, a urodzonemu staroście przeszkody, tak w juryzdykcyi, jako i dochodach wójtowskich i miejskich czynić zabraniający, z tychże xiąg autentycznie wydany.

 

1616 i 1665 roku lustracie z archyvum skarbu koronnego wypisane, że miasto Smotrycz, przedtem do starostwa Kamienieckiego należące, natenczas w posessyi wielmożnego Mikołaja Potockiego, wojewodzica bracławskiego, będące; dawniej osiadłe, w ten czas tylko pięćdziesiąt domów po spustoszeniu tatarskiem liczące, robot żadnych nie odprawowało, opisujące;

tudzież 1765 roku lustracią, żadnych powinności z tego miasta nie wyszczególniającą i toż miasto być miastem naszym królewskim określającą.

 Nakoniec 1791 roku, dnia 14 miesiąca lutego, w Warszawie, w sądach kommisyi rzeczy-pospolitуj skarbu koronnego, między uródzonemi officialistami skarbu koronnego, a wielmożnym Teodorem Potockim, wojewodą Bełżskim, ostatecznie zapadły dekret, dziedzictwo na starostwo Smotryckie, z zamiany za Jarugę, z mocy konstytucji roku 1768, przez tegoż uzyskane, a prawem seymu terazniejszego, zamiany na seymach 1768 i 1775 pozyskane, uchylającym, kasujący, i toż miasto, wraz z całem starostwem Smotryckiem, być miastem natury rzeczy-pospolitуj uznający. Zaczem suplikowano nam jest, abyśmy, z mocy najwyższуj naszуj zwierzchności, która nam prawami krajowemi dozwolona jest, i na fundamencie konstytucyi, na sуjmie teraźniejszym pod osóbnemi tytułami:

primo, «miasta nasze królewskie wolne w państwach rzeczy-pospolitуj»;

secundo, «urządzenie wewnętrzne miast wolnych rzeczy-pospolitуj»;

tertio, «kommisya policyi»;

quarto, «ostrzeżenie względem ekzekucyi prawa o miastach naszych, dawniej królewskich, a teraz wolnych rzeczy-pospolitуj» postanowionych, któremi, nie tylko dawnym miastom przywileja, jeżeliby onym zaginęły, odnowić, ale nawet, gdyby jakowa osada, z ludu wolnego złożona, dała siedlisku swemu przystojną postać miasta, onej nowy przywilej lokacyjny z nadaniem ziemi i praw mięjskich wydać nam, królowi, moc zostawiona.

Miasto zaś Smotrycz, gdy nie tylko znaczną osadę, z ludu wolnego złożoną, ale i starożytną swoją lokalną byłość i w łasność dziedziczną owej lokacyjnej ziemi miejskiуj wraz z przyległym  przedmieściem dowodu i przywilejami powyższemi okazuje, ktуre to miasto Smotrycz, chociaż przez konstytucią roku 1768 za inne dobra ziemskie, Jaruga zwane, w dziedzictwo było obrócone, lecz przywileju i nadanie onego tąż konstytucią, roku tysiąc siedmset sześćdziesiąt osmego, pod tytułem: «ostrzeżenie dóbr idących w zamianę w koronie i wielkiem xięztwie litewskiemu» z zachowaniem forum sądów naszych, asessorskich, koronnych zabespieczone zostały; tym bardziуj zaś, gdy rzeczoną konstytucią zamiana starostwa Smotryckiego, z uwag prawa i dekretu kommisyi skarbu koronnego, wyżуj wzmiankowanych, ustała, i miasto uprzywilejowane, Smotrycz, z swym całym obrębem lokacyjnym, w naturę miast wolnych rzeczy-pospolitуj, pod najwyższy rząd nasz królewski zwrócone zostało, przeto, abyśmy prawa rzeczone, o miastach wolnych zaszłe, у szczególne tegoż miasta przywileja odnowić i od ciężarów, lustraciami niesłusznie na też miasta włożonych, wyzwolić, do wolności i prerogatyw, innym miastom wolnym właściwych, przywrócić one raczyli. Do której prośby, ile na prawie zagruntowanej, my, król, łaskawie się skłoniwszy, a do zwyż wzmiankowanych konstytucyi i szczególnych tego miasta przywilejów stosując się, chcąc przerzeczone miasto wolne Smotrycz do pierwszej zwrócić byłości i one wolnym ludem, handle i rzemiosła sprawiającym, pomnożyć, ztąd też miasto do dobrego bytu i porządku przyprowadzić, a pomnażające się z czasem dochody rzeczy-pospolitуj zwiększyć, od ciężarów z przywilejami onego niezgodnych, jako miasto wolne wyzwolić, przerzeczone miasto Smotrycz za miasto wolne uznawszy, wszystkich obywateli, w tem mieście tak teraz osiadłych, jako i napotem osiadać mogących, i do prawa się miejskiego wcielających, za ludzi wolnych; ziemię lokacyjną, w obrębie tegoż miasta położoną, przez mieszczan, przedmieszczan i obywateli tegoż miasta osiadłą, ich domy, place, ogrody, lasy, niwy, futory, łąki i wszelkie osady, w gruntach starożytnych, lokacyjnych tegoż miasta, znajdujące się, nie naruszając bynajmniej spraw o granice, z kim kolwiek by mieć mogło, i całe tegoż miasta territorium, jakie do niego prawnie należy, własnością dziedziczną tegoż miasta i mieszczan chrześcian być uznajemy, a wszystkich obywateli nadmienionego miasta Smotrycza, bądź szlacheckiego, bądź miejskiego urodzenia ludzi, prowadzących handel lub rzemiosła, rolnictwem bądź szynkiem bawiących się, lub z jakiego kolwiek przemysłu żyjących, i w tym mieście tak teraz posessią mających, jako i napotem nabyć one mogących, jakiego kolwiek byliby dostojeństwa, urodzenia, professyi lub kunsztu, juryzdykcyi miejskiуj i magistratowi miejscowemu, oraz równym podatkom i wolnościom podległych mieć chcemy. Nie mniej przerzeczone miasto Smotrycz od wszelkich juryzdykcyi ziemiańskich i zamkowej, starościnskiej, smotryckiej, na mocy prawa, świeżo o miastach zapadłego, wyjmujemy; i że żaden z obywateli tegoż miasta, w żadnej sprawie przed innym sądem obcym, ani zamkowym, starościńskim odpowiadać nie będzie, tylko przed sądem lub urzędem miejskim, podług przepisu prawa teraźniejszego, o miastach wolnych postanowionego, przez osiadłych w tem mieście obywateli obranym, sądzić się ma, stanowimy: A gdyby kto kolwiek dekretem sądów miejskich miasta Smotrycza mniemał się być uciążonym, tedy do sądów appelacyjnych, w mieście stołecznem, w województwie Kamieniec-Podolskiem, prawem seymu teraźniejszego, dla miast wolnych wojewуdztwa Podolskiego za miasto wydziałowe postanowionym, lub do sądуw naszych asessorskich, koronnych, podług gatunku spraw, w prawie wymienionych, appelować będzie mocen. Magistrat zaś, sądy i urzędy miejskie z urzędów i sądzenia, jako też całe przerzeczone miasto Smotrycz nigdzie indziej, jak tylko przed nami i sądem naszym asessorskim, koronnym lub kommissją policyi obojga narodów w sprawach, prawem przepisanych, odpowiadać będzie winno. Żeby zaś, tak sam magistrat, jako i sąd miejski miejscowy znaku na pieczęciach do dzieł urzędowych używać mogły, i oddzielnym też miasto szczyciło się herbem, nadajemy onemu za herb świętego Jerzego, jaki się tu wymalowany widzieć daje.

Jakie zaś daniny z lokalnego obrębu gróntów miejskich miasta Smotrycza, podług prawa należeć okażą się, i te wyrokiem sądów naszych asessorskich, koronnych w ехеkucij prawa, w tej mierze na seymie teraźniejszym postanowionego, w opłacie pieniężnуj zadecydowane zostaną, takowe magistrat od obywateli miasta wybirać i tam, gdzie prawo mieć chce, opłacać i kwity z opłaconych w generalności danin na rzecz miasta odbierać będzie. - Oprуcz zaś takowych danin gróntowych, jakowe podatki publiczne na sejmach przez prawo na miasto wolne są lub będą postanowione, takowe do skarbu rzeczy-pospolitćj wnosić też miasto będzie obowiązane. W szelkich religii i wyznań chrześciańskich ludziom wolnym, tak krajowym, jako i zagranicznym, wolność w tem mieście osiadania, cerkwi i kościołów budowania, i prerogatiw miejskich używania dozwalamy. Innych oraz swobód, wolności i zaszczytów, jakie prawami krajowemi miastom wolnym dozwolone są, i jakowemu zarządzeniu władzom najwyższym też miasta wolne z prawa podlegać są obowiązane, oraz jakowe prerogatywy, tak z praw krajowych, jako i prawa miejskiego magdeburskiego wynikające, miastom wolnym są udzielone, tego wszystkiego miasto Smotrycz i jego obywateli uczęstnikami mieć chcemy. Wolnego obierania magistratu, podług prawa, temuż miastu dozwalamy i onemu rząd i sąd wolny, w tem mieście sprawować winny, poruczamy, i, aby w tem od nikogo żadnej nie miało przeszkody, ostrzegamy. Na co, dla lepszej wiary, przywilej niniejszy, ręką naszą podpisany, pieczęcią koronną ztwierdzić rozkazaliśmy. Dan w Warszawie, dnia piątego miesiąca Lipca, roku Pańskiego 1792, panowania naszego dwуdziegtego ósmego roku. Stanisław August, król.